Beeldverhaal Energietransitie

De Nederlandse overheid wil fossiele energiebronnen vervangen door energie die het milieu minder belast. Maatregelen om deze duurzame bronnen in te zetten, zoals zonne- en windenergie, staan beschreven in het Klimaatakkoord (2019) en het Energieakkoord (2013). Het doel van het Klimaatakkoord is een vermindering van broeikasgassen met 49% in 2030 en met 95-100% in 2050. De maatregelen in het Klimaatakkoord kunnen, door het verdwijnen van de fossiele bronnen en hun emissies, winst opleveren voor gezondheid, veiligheid en natuur. Om bij het realiseren van de energietransitie de kansen voor gezondheid, veiligheid en natuur te benutten en negatieve effecten te voorkomen of zoveel mogelijk te beperken, is een systematische beoordeling hiervan nodig.

In een onderzoek dat recent naar de Tweede Kamer is gestuurd, zijn de gezondheidseffecten van de energietransitie in kaart gebracht, oftewel de overgang van fossiele energiebronnen op bijvoorbeeld zonne- en windenergie. Die overgang blijkt per saldo positief voor de gezondheid te zijn. Het gaat daarbij vooral om de positieve gevolgen voor de luchtkwaliteit, en daarnaast ook geluid en veiligheid (RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu), 2021). In het kader van de SLA wordt geschat dat de reductie van de ziektelast door luchtverontreiniging in 2030 40% bedraagt. Het klimaatakkoord voegt daar 2% aan toe. Na 2030 zal er nog meer reductie plaatsvinden door het verdwijnen van fossiele brandstoffen.

Nieuwe energiebronnen kunnen echter ook negatieve effecten hebben op gezondheid en de veiligheid. In opdracht van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) heeft het RIVM uitgezocht wat deze effecten kunnen zijn. Voor de gezondheid hebben vooral windenergie en biomassa negatieve effecten. Windturbines kunnen hinder veroorzaken bij omwonenden. Installaties om biomassa te verbranden en houtkachels veroorzaken luchtverontreiniging. De gezondheidseffecten van deze factoren en daarnaast zonne-energie staan hieronder benoemd. De gevolgen van de energietransitie op de gezondheid elders (vanwege winning van grondstoffen, productie en transport, komen hier niet aan de orde, maar verdienen zeker ook aandacht.

Windturbines op land

Samenvatting: In algemene zin is er een verband gevonden tussen het geluidniveau veroorzaakt door windturbines en hinder. Ook lijkt er een verband met slaapverstoring, al zijn er nog weinig studies uitgevoerd. Over het algemeen is het bewijs voor zelf gerapporteerde effecten op de slaap sterker dan voor objectieve slaapindicatoren.
•    Geluid kan (ernstige) hinder veroorzaken. Volgens recente metingen ondervinden in Nederland ruim 7300 mensen ernstige hinder door geluid – inclusief laagfrequent geluid – van windturbines (Welkers et al., 2019). Dit is ongeveer 0,5% van de ernstige geluidhinder in NL.
•    Toename van geluidhinder wordt verwacht omdat er meer en grotere windturbines komen. Daarnaast zijn niet-akoestische factoren zoals geluidgevoeligheid, communicatie, vertrouwen in de autoriteiten, eigen regie en verandering van het landschap, van invloed op de hinder.
•    Voor slaapverstoring is geen direct effect aangetoond, maar lijkt wel indirect effect mogelijk (dwz. de hinder zelf leidt tot slaapverstoring).
•    De slagschaduw van windturbines kan hinder genereren door het stroboscopisch effect, de wisseling tussen wel en geen schaduw. In de milieuwetgeving zijn voorschriften opgenomen om deze hinder te beperken. Via de vergunning zijn windturbines bijna altijd verplicht voorzien van een stilstand-voorziening, die de windturbine uitschakelt op momenten dat  slagschaduw op woningen kan optreden..
•    Windturbines hebben ook impact op de vogel- en vleermuissterfte. Naar schatting sterven jaarlijks circa 50.000 vogels door botsingen met windturbines (MilieuCentraal, 2021). Er wordt aan gewerkt om dit te verminderen. Want ondanks dat dit aantal slechts een fractie is van de sterfte door katten, gebouwen en verkeer, is het voor sommige (kwetsbare) soorten een belangrijke bron van sterfte.

Zonne energie

Op daken:

•    Toepassing van zonne-energie heeft nagenoeg geen effecten op de gezondheid. Het veroorzaakt geen luchtverontreiniging of geluid. De omvormers genereren wel elektromagnetische velden (EMV), maar de veldsterkte waaraan men kan worden blootgesteld ligt onder de door de overheid gehanteerde blootstellingslimiet. Daarnaast zal de feitelijke blootstelling zeer laag zijn omdat mensen niet in de buurt verblijven.
•    Omvormers kunnen door trillingen een bromtoon veroorzaken (laagfrequent geluid). Een andere oorzaak van een brommend of zoemend geluid is de ventilator. Door de omvormer in een ruimte te plaatsen waar men niet vaak verblijft, zoals een zolder of garage, en de omvormer op de juiste manier te plaatsen, kan hinder door bromtonen worden vermeden of beperkt. Een andere oplossing is een micro-omvormer te gebruiken. Deze produceert geen laagfrequent geluid.
•    Risico op brand: In  2018 waren er 27 branden geregistreerd, meestal bij woningen (TNO, 2019). Volgens het IFV neemt het aantal branden met zonnepanelen toe. Onvakkundige installatie blijkt een veelvoorkomende oorzaak te zijn. Voor monteurs en installateurs geldt dat er bij de installatie van zonnecellen op daken extra risico’s zijn vanwege het werken op hoogte. Door de omvang en groei van deze markt is de arbeidsveiligheid een aandachtspunt.

Zonneparken:

•    vermoedelijk beperkte, lokale risico’s op stoffen in de bodem en het grondwater (door slijtage, beschadiging, weer, reiniging, onkruidbestrijding, reparaties). Goede monitoring is wel belangrijk, onder meer met het oog op bescherming waterwingebieden.
•    brand in zonnepanelen kan deeltjes tot op grote afstand laten neerdalen. Hierdoor kan verontreiniging ontstaan aan voedselgewassen, weides, bodem en grondwater.

Biomassa

Biomassa (oa hout) kan omgezet worden in bruikbare energie: verbranding, vergisting en vergassing.
•    Bij verbranding van biomassa komen schadelijke stoffen vrij, zoals fijn stof en stikstofoxiden, die effect hebben op de gezondheid. Grote biomassacentrales, met een vermogen groter dan 15 MW, moeten aan strengere emissienormen voldoen dan kleinere centrales (vermogen tussen 1 en 15 MW) en warmteketels (vermogen kleiner dan 1 MW).
•    In feite zijn hout- en pelletkachels die worden gebruikt voor verwarming van woningen en andere gebouwen ook – zeer kleine – biomassa installaties. Biobrandstoffen die bijgemengd worden kunnen zorgen voor een schadelijker mengsel aan verontreinigende stoffen dan gewone brandstoffen.
•    Geurhinder: In het recente Onderzoek Beleving Woonomgeving (representatieve steekproef van de Nederlandse bevolking) geeft 5,4% van de ondervraagden aan ernstige hinder van houtrook te ondervinden en meldt 2,8% van de respondenten slaapverstoring (Van Poll, 2020). Van alle gemelde bronnen van geurhinder zorgen open haarden en allesbranders voor de grootste overlast. Aan de ene kant wordt deze geurhinder gekenmerkt door optredende piekbelastingen, afhankelijk van seizoen, stookgedrag en weersomstandigheden. Aan de andere kant betreft het een aanzienlijke groep mensen. De ziektelast is dus zeker niet verwaarloosbaar. Geurhinder bij biomassa installaties voor vergisting en verbranding is een lokaal aandachtspunt.

Conclusies Veiligheid

Wat veiligheid voor bewoners betreft moet er genoeg afstand zijn tussen windturbines en woonwijken. Windturbines kunnen een risico voor de arbeidsveiligheid opleveren, (oa door werken op hoogte). Verder moeten windturbines veilig worden geïnstalleerd en onderhouden. Dat geldt ook voor zonnepanelen, batterijen en warmtepompen. Bij het gebruik van waterstof en biogas zijn maatregelen nodig om de kans op brand en explosie zo klein mogelijk te houden.

Conclusies Gezondheid

In het onderzoek dat medio 2021 naar de Tweede Kamer is gestuurd, zijn de gezondheidseffecten van de energietransitie in kaart gebracht. Die overgang blijkt per saldo positief voor de gezondheid te zijn. De gezondheidswinst is aanzienlijk, vooral gerelateerd aan luchtkwaliteit en daarnaast ook geluid en veiligheid. Toch zijn er ook bij duurzame energie belangrijke aandachtspunten en potentiele negatieve effecten. Dat geldt met name ten aanzien van hinder bij windmolens die soms stressreacties op kunnen roepen en luchtkwaliteit bij biomassa. Rond windmolens is het daarom van belang om binnen het proces goed aandacht te besteden aan omwonenden; daarbij valt te denken aan tijdige inspraak, benutten van mogelijkheden tot meeprofiteren en het bieden van nazorg.

Omvang effecten

Hoe groot de effecten op gezondheid en veiligheid precies zijn, hangt af van de keuzes die de Nederlandse overheid zal maken welke nieuwe energiebronnen waar worden gebruikt. De resultaten van dit onderzoek kunnen bij die keuzes worden meegenomen. Het rapport reikt ook mogelijkheden aan om de negatieve effecten te verkleinen. Door de komende jaren goed te blijven volgen welke effecten de nieuwe energiebronnen hebben, kan de overheid tijdig bepalen of bijsturing nodig is.

Expertisepunt Windenergie en Gezondheid

Op steeds meer plekken is er onrust over de impact van windmolens op de gezondheid. De zorgen over gezondheidseffecten zijn flink toegenomen, omdat overal in het land gekeken wordt of er ruimte is voor extra wind- en zonne-energie. Dit leidt tot steeds meer vragen aan GGD Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst) Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst ’en, die ook steeds complexer worden. Om goed antwoord te kunnen blijven geven op al deze vragen gaan RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu)- en GGD’-experts samenwerken in het Expertisepunt Windenergie en Gezondheid. Zo wordt gezorgd dat de kennisbasis actueel blijft en snel gereageerd kan worden op ontwikkelingen en nieuwe publicaties.

Windturbines: hoogte, vermogen en geluidbelasting

Op de onderstaande kaart is de hoogte en het vermogen van de turbines te zien (status voorjaar 2021). Ook is als aparte laag in de kaart getoond hoeveel geluid windturbines veroorzaken. Zie de legenda voor toelichting over de geluidbelasting. Het is ook mogelijk om in te zoomen op een specifieke locatie (Atlas Leefomgeving, voorjaar 2021).