Introductie Luchtkwaliteit
Hier vindt u een korte introductie over de luchtkwaliteit in Nederland. De feiten en gezondheidseffecten, het actuele beleid en de Omgevingswet. Meer weten over meten in de praktijk? Lees dan verder.
Luchtverontreiniging levert een belangrijke bijdrage aan ziektelast door milieufactoren. De lucht in Nederland is schoner geworden, maar er is nog gezondheidswinst te behalen door de luchtkwaliteit verder te verbeteren. Daarom werkt het ministerie van IenW nu aan de uitwerking van het Schone Lucht Akkoord. Onder de Omgevingswet kunnen gemeenten aanvullende omgevingswaarden vaststellen voor luchtkwaliteit.
Wat is luchtkwaliteit?
In de lucht komen allerlei verontreinigende stoffen voor. Dit zijn bijvoorbeeld de gassen stikstofdioxide (NO2) en ozon (O3) en deeltjes fijnstof. Fijnstof is een verzamelnaam voor alle deeltjes die in de lucht zweven en kleiner zijn dan 10 micrometer in doorsnede (=0.01 mm). Voor NO2 is het autoverkeer de grootste bron. Verkeer, industrie, landbouw en huishoudens (o.a. houtstook) zijn belangrijke bronnen van fijnstof. Een slechte luchtkwaliteit (dus veel verontreinigende stoffen in de lucht) heeft effect op de gezondheid. Zie verder paragraaf gezondheidseffecten.
|
|
|
|
Autoverkeer, veehouderijen, industrie en huishoudens zijn bronnen van fijnstof. Autoverkeer is de grootste bron van NO2.
Feiten en kaarten
Feiten luchtkwaliteit
De huidige luchtkwaliteit verklaart 75% van de milieubijdrage aan ziektelast in Nederland (bron). Dit betekent:
- 11.000 vroegtijdige sterfgevallen (VTV, 2018);
- Ca. 150.000 verloren gezonde levensjaren (VTV, 2018);
- Ruim een half miljard euro aan zorgkosten in 2015.
Kaarten luchtkwaliteit 2020
Op de kaart Stikstofdioxide zijn de hogere concentraties stikstofdioxide langs de grote wegen en in steden als Utrecht, Rotterdam en Amsterdam te herkennen. Daaronder staat de kaart Fijnstof. Daarop zijn plekken met belangrijke bronnen van fijnstof (PM10) te zien zoals grote veestallen rond Barneveld en industrie in de Rijn- en IJmond.
Trends 1995-2015
De jaargemiddelde hoeveelheden fijnstof in de lucht zijn de afgelopen 20 jaar gehalveerd door maatregelen bij verkeer, industrie en de energiesector. De concentraties liggen in het overgrote deel van Nederland onder de geldende EU (Europese unie)-grenswaarden. Alleen heel lokaal, bijvoorbeeld in de buurt van grote veebedrijven (fijnstof) en op plekken met veel verkeer (stikstofdioxide) komt nog een aantal overschrijdingen voor.
Trend van concentraties fijnstof (PM10) en stikstofdioxide in de afgelopen 20 jaar.
Bron: Gezondheidsraadrapport “Gezondheidswinst door schonere lucht” (2018).
Gezondheidseffecten
Door luchtvervuiling kunnen luchtwegklachten en hart- en vaatziekten ontstaan en verergeren. Het kan ook longkanker tot gevolg hebben. Deze aandoeningen zijn meegenomen in de berekeningen van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning. De gevolgen van luchtvervuiling (3% van de totale ziektelast) liggen qua omvang tussen die van overgewicht (3,7%) en te weinig bewegen (2,3%).
De mate waarin stofdeeltjes in het lichaam kunnen doordringen is afhankelijk van de deeltjes grootte (zie figuur). De allerkleinste stofdeeltjes (ultrafijn stof) kunnen in de longen achterblijven en zelfs tot in de bloedbaan doordringen.
Schematische weergave van de grootte van fijnstoffracties.
Risicogroepen
Luchtvervuiling treft vooral bepaalde risicogroepen zoals kinderen, ouderen en mensen met astma of hart- en vaataandoeningen en mensen die actief zijn in de buurt van locaties met relatief veel luchtvervuiling.
Het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) geeft informatie over de luchtkwaliteit van het afgelopen uur, morgen en overmorgen (uitgedrukt in de luchtkwaliteitsindex) zodat gevoelige mensen hier rekening mee kunnen houden.
Advieswaarden WHO
Ook bij blootstelling onder de grenswaarden voor luchtkwaliteit treden gezondheidseffecten op. De Gezondheidsraad adviseert daarom om de hoeveelheden fijnstof en stikstofdioxide terug te brengen tot onder de advieswaarden van de Wereldgezondheidsorganisatie, om gezondheidswinst te bereiken. De WHO-advieswaarden zijn voor fijnstof twee keer zo streng als de Europese grenswaarden.
Bron: Gezondheidsraadrapport “Gezondheidswinst door schonere lucht” (2018).
Relatie Omgevingswet
Luchtkwaliteit in de Omgevingswet
In de Omgevingswet zijn er voor luchtkwaliteit ‘rijksomgevingswaarden’ opgenomen. Dit is een nieuwe term, voorheen werd gesproken over grenswaarden (normen waar de niveaus onder moeten blijven). Onder deze nieuwe term vallen ook ‘inspanningsverplichtingen’; (lokaal) beleid moet luchtvervuiling tegengaan, maar er is geen grenswaarde. Er zijn grenswaarden voor SO2, NOx, fijnstof, benzeen, lood en koolmonoxide. Er geldt een inspanningsverplichting voor PM2,5, ozon, benzo(a)pyreen en zware metalen (cadmium, arseen en nikkel). Deze waarden zijn gebaseerd op de EU (Europese unie)-richtlijn voor luchtkwaliteit.
Wettelijke instrumenten
Een gemeente of provincie kan zelf een omgevingswaarde vaststellen. Dit is dan bijvoorbeeld een waarde die strenger is dan de rijksomgevingswaarde (bv voor NO2 of fijnstof), of een waarde waarvoor geen rijksomgevingswaarde is vastgesteld (bijvoorbeeld voor roet).
Bij het vaststellen van een omgevingswaarde is het de verantwoordelijkheid van de gemeente om te monitoren of deze waarde wordt gehaald. En als er een overschrijding dreigt, is de gemeente verplicht om een programma met maatregelen op te stellen om de dreigende overschrijding af te wenden.
Actueel beleid
De kaartviewer van de NSL monitoringstool toont de toetspunten voor luchtkwaliteit langs wegen.
Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit
Tot de inwerkingtreding van de Omgevingswet (in 2021) loopt het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). In het NSL werken gemeenten, provincie en Rijk samen om de luchtkwaliteit te verbeteren en zo te voldoen aan de Europese grenswaarden.
Het NSL richt zich op de stoffen NO2 en PM10. In het NSL worden maatregelen ingezet om luchtvervuiling te verminderen. Een voorbeeld van zo’n maatregel is een milieuzone in de binnenstad. Jaarlijks wordt de luchtkwaliteit gemonitord om te kijken of aan de grenswaarden wordt voldaan op toetspunten langs wegen. Daarvoor worden modellen gebruikt, die geijkt worden op metingen. Dit geeft een gedetailleerd beeld van de lokale luchtkwaliteit.
Bron: www.nsl-monitoring.nl
Schone Lucht Akkoord (SLA)
Op 13 januari 2020 hebben 46 partijen het Schone Lucht Akkoord ondertekend. Dit akkoord tussen gemeenten, provincies en Rijk bevat acties en maatregelen die de partijen gaan nemen om de luchtkwaliteit te verbeteren. Een belangrijk verschil met het NSL is dat het SLA zich richt op het behalen van gezondheidswinst, in plaats van het halen van de grenswaarden. De grenswaarden moeten uiteraard ook nog steeds gehaald worden, maar de ambitie is om ook ónder de grenswaarden aan verbetering te werken. Er is namelijk ook onder de grenswaarden en zelfs onder de WHO-advieswaarden nog gezondheidswinst te behalen. Het advies van de Gezondheidsraad Gezondheidswinst door schonere lucht uit 2018 vormt de basis voor het Schone Lucht Akkoord. Het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) heeft een rekenmethode (de gezondheidsindicator) ontwikkeld, waarmee wordt getoetst in welke mate de maatregelen in het Schone Lucht Akkoord voor het verbeteren van de luchtkwaliteit leiden tot gezondheidswinst.
De maatregelen om de luchtkwaliteit te verbeteren hebben effect. Gemiddeld leven we in Nederland door deze maatregelen 3,5 maand langer in 2030. Het doel is een gezondheidswinst van 50% in 2030 ten opzichte van 2016. Met de huidige maatregelen komt Nederland in de buurt van dat doel. Nog meer gezondheidswinst is mogelijk als verdergaande maatregelen op het gebied van klimaat en stikstof worden genomen. Dat blijkt uit de tussentijdse evaluatie door het RIVM naar de voortgang van het Schone Lucht Akkoord (RIVM, 2022).
NSL (Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit)
(Een animatie.)
VOICE-OVER: Dit is Karin.
Ze woont met haar man en zoontje naast een snelweg die wordt verbreed.
Karin maakt zich zorgen.
Kunnen zij en haar gezin nog wel gezond langs deze snelweg blijven wonen als er straks meer verkeer overheen rijdt?
Bij Rijkswaterstaat verbreden we bestaande wegen en leggen nieuwe aan zodat Nederland bereikbaar is en blijft.
Dat doen we ook voor Karin, zodat zij en alle andere weggebruikers vlot en veilig van A naar B komen.
Maar daarnaast willen we dat Karin en haar gezin prettig langs de snelweg kunnen blijven wonen.
Daarom houden we de luchtkwaliteit langs de rijkswegen goed in de gaten.
Verkeer is overigens niet de enige veroorzaker van schadelijke stoffen in de lucht. Ook vliegtuigen, industrie scheepvaart, pluimveehouderijen en landbouw zorgen voor uitstoot.
Het is belangrijk dat alle vervuilers doen wat ze kunnen om te zorgen dat de hoeveelheid schadelijke stoffen niet toeneemt, maar zelfs afneemt.
Rijkswaterstaat doet dit samen met andere overheden in het zogenaamde 'Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit', het NSL.
Jaarlijks brengt het NSL de Nederlandse luchtkwaliteit door middel van berekeningen in kaart.
Daarnaast meet het onafhankelijke RIVM continu op zestig vaste plekken in Nederland de luchtkwaliteit.
Rijkswaterstaat vindt het belangrijk dat de lucht in Nederland steeds schoner wordt.
Daarom geven we vergunningen af voor snellaadpunten voor elektrische auto's langs rijkswegen.
Daarnaast maakt Rijkswaterstaat ook gebruik van elektrische pool-auto's.
Blijkt dat op een bepaalde plek in Nederland toch de wettelijke norm in 't geding komt dan worden er maatregelen genomen.
Rijkswaterstaat kan dan bijvoorbeeld een scherm langs de weg plaatsen.
Zo werkt Rijkswaterstaat aan een betere luchtkwaliteit rondom de rijkswegen in ons land en gaan we voor een schoon en leefbaar Nederland.
Voor Karin, haar gezin en voor u.
(Beeldtekst: Meer informatie? Kijk op rijkswaterstaat.nl/luchtkwaliteit. Een productie van Rijkswaterstaat, 2018.)
AFSLUITENDE MUZIEK
Zelf meten van luchtkwaliteit
De interesse en de mogelijkheden om zelf de luchtkwaliteit te meten nemen toe. Sensoren worden steeds betaalbaarder, waardoor ook burgers zelf de luchtkwaliteit kunnen meten. In het project Samen meten aan luchtkwaliteit kunnen geïnteresseerden hun luchtkwaliteitsdata delen via het experimentele Samen Meten Dataportaal. Op dat portaal is te zien dat op vele plekken gemeten wordt en wat de meetresultaten zijn. De resultaten kunnen ook vergeleken worden met meetresultaten van nabijgelegen meetpunten. Zo wordt gewerkt aan een meetnet waaraan iedereen kan bijdragen.
| De “Paddenstoel” meetkit van RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) wordt gemonteerd aan een regenpijp. | Binnenkant van de meetkit. |
|
|
Bron: RIVM/Samen meten aan luchtkwaliteit.
Stoken van hout
Bij het stoken van hout voor (sfeer)verwarming komt rook vrij. Deze rook bevat stoffen die schadelijk zijn voor de gezondheid. Bij ongunstige weersomstandigheden, zoals weinig wind en een dunne onderste luchtlaag, blijft rook langer hangen. Mensen kunnen dan eerder en meer klachten krijgen. Ook bij smog door fijn stof ervaren mensen meer overlast door houtstook. Bij dit soort omstandigheden kan het RIVM een stookalert uitsturen. Dit kan voorkomen dat gezondheidsklachten bij mensen in de omgeving verergeren. Het stookalert gaat alleen uit als de weersomstandigheden in een groot gebied zeer ongunstig zijn of als het RIVM smog door fijn stof verwacht. Als deze weersverwachting geldt voor 6 uur of langer en voor minimaal de helft van een provincie, geeft het RIVM een stookalert af voor die provincie.
Lokaal is de situaties soms anders. Daarvoor kunnen mensen de stookwijzer raadplegen. Die geeft op basis van postcodegebied, het actuele weer en de luchtkwaliteit op dat moment een advies. Als er een stookalert geldt voor een provincie, laat de stookwijzer dit ook zien.
Luchtkwaliteit
Het RIVM monitort de uitstoot van vervuilende stoffen in de lucht, onderzoekt effecten van luchtverontreiniging op mens en natuur en levert de kennis waarop overheden hun maatregelen baseren.
(Beeldtekst: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Een duinlandschap vanuit de lucht. Kinderen spelen op het strand. Een meisje wordt ingesmeerd. Gerrit Hiemstra:)
VREDIGE MUZIEK
GERRIT HIEMSTRA: Het is zo dat morgen een kans is op matige smog in het midden van het land. Dat is een bericht van het RIVM dat vandaag naar buiten kwam. En dat is voor de meeste mensen geen probleem maar als je last van de luchtwegen hebt, is dat wel een probleem.
(Beeldtitel: Luchtkwaliteit. Een hemel met grijze en witte wolken. Voice-over:)
DE VREDIGE MUZIEK EBT WEG
VOICE-OVER: Slechte luchtkwaliteit is een gevaar voor het welzijn van mensen. Verkeer, industrie en veehouderij zijn bronnen die de luchtkwaliteit negatief beïnvloeden. Het RIVM meet de kwaliteit van de lucht in Nederland en adviseert overheden. Dat is een complex proces.
De kracht van het RIVM is dat het de totale keten bestrijkt.
KEES VAN LUIJK: Wij meten de kwaliteit van de lucht en van bodem- en grondwater. Dat zetten wij ook in een rekenmodel en in dat rekenmodel zitten eigenlijk alle bronnen. Dus het verkeer, de industrie en alle andere bronnen die er zijn en op die manier kunnen wij zowel met rekenen als met berekening dat geheel goed en betrouwbaar in kaart brengen en dat is ook weer de basis voor ons om het beleid te adviseren om eventueel bij te sturen en de kwaliteit van het milieu te verbeteren.
VOICE-OVER: Het RIVM onderzoekt de gevolgen van luchtverontreiniging voor de mens, want de impact is groot. Langdurige blootstelling aan fijnstof kan aandoeningen aan het hart- en vaatstelsel luchtwegen en longen verergeren. De verbetering van de luchtkwaliteit is vastgelegd in het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit het NSL. Die luchtkwaliteit bewaakt het RIVM in het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit.
Zestig vaste meetstations registreren de stoffen in de lucht. Deze metingen gebruikt het RIVM ook in modellen.
(Een man opent een metalen kastdeur. Iemand trekt een ronde filter met een witte kunststof rand uit een houder.)
DE VREDIGE MUZIEK GAAT OVER IN LEVENDIGE MUZIEK
Bij het dorp Cabauw in de Lopikerwaard is een speciale meetlocatie.
Hier staat de 213 meter hoge Cabauw-mast van het KNMI.
Op verschillende hoogtes van de mast zijn instrumenten opgesteld voor metingen van onder andere fijnstof, stikstofoxide, luchtvochtigheid en wind.
(Verkeer rijdt langs een fabriek met rokende schoorstenen.)
DE LEVENDIGE MUZIEK SPEELT VERDER
Het RIVM meet ook met mobiele apparatuur zoals hier, onder de rook van Pernis. Met behulp van laserlicht wordt de emissie van zwaveldioxide in en rond de verschillende rookpluimen gescand.
Systematisch scant de apparatuur een vooraf bepaald segment van de lucht.
(Een duinlandschap vanuit de lucht gevolgd door een rivierlandschap. Margreet van Zanten:)
DE LEVENDIGE MUZIEK SPEELT VERDER
MARGREET VAN ZANTEN: De meeste mensen weten wel dat luchtverontreiniging slecht kan zijn voor de mens maar daarnaast is er inderdaad ook een effect op de natuur.
In de lucht zitten namelijk allemaal stoffen, zoals bijvoorbeeld ammoniak en die vormen tezamen de stikstofproblematiek.
Als namelijk die stikstofhoudende deeltjes neerkomen in natuurgebieden verstoren ze daar het natuurlijke evenwicht dat heerst en dat leidt dan tot een verarmd ecosysteem.
(Een man rijdt door een bos.)
VOICE-OVER: Internationaal zijn maatregelen genomen om de verarming van het ecosysteem terug te dringen.
Met het TrendMeetnet Verzuring kan gekeken worden welke effecten de maatregelen hebben op lange termijn.
De bemonstering van het grondwater is daarvoor een betrouwbare methode.
(De man giet vloeistof vanuit een slang met een tuit in een plastic flesje.)
DE LEVENDIGE MUZIEK SPEELT VERDER
Het Meetnet Ammoniak in Natuurgebieden registreert luchtconcentraties van ammoniak.
Dat gaat op een eenvoudige manier.
De buisjes met filter worden meegenomen naar het RIVM.
Deze methode geeft met 236 meetpunten een betrouwbaar beeld van de concentratie ammoniak in heel Nederland.
Het Europese natuurbeleid voor stikstof is in Nederland vastgelegd in de Programmatische Aanpak Stikstof, de PAS.
VAN ZANTEN: Binnen de PAS is het heel belangrijk dat de stikstof die neerslaat in de gebieden, afneemt daar is eigenlijk het hele programma op gebouwd en het RIVM speelt een belangrijke rol in het monitoren of dat daadwerkelijk gebeurt.
VOICE-OVER: Vervuilde lucht houdt zich niet aan landsgrenzen.
Internationaal beleid is daarom een vereiste.
VAN LUIJK: Dat betekent ten eerste dat we het met elkaar op dezelfde manier moeten meten en rekenen, dat we dat met elkaar goed bespreken dat doen we ook regelmatig in internationale overleggen en dat is ook de basis voor ons internationale milieubeleid en ons Europese milieubeleid.
VOICE-OVER: Het gaat in Nederland de goede kant op met de kwaliteit van lucht, bodem en water.
De adviesrol van het RIVM en onafhankelijk onderzoek dragen structureel bij aan een schoner milieu.
(Op een oranje achtergrond verschijnt in blauwe letters de beeldtekst: De zorg voor morgen begint vandaag. De tekst verdwijnt en het beeld wordt wit.)
Meer weten?
- Website Schone Lucht Akkoord: alle documenten en relevant nieuws
- Effecten Schone Lucht Akkoord op Gezondheid in Nederland
- Methoderapport gezondheidsindicatoren: Schone Lucht Akkoord
- Gezondheidsraad: rapport Gezondheidswinst door schonere lucht (2018)
- RIVM: informatie over stoffen en gezondheidseffecten.
- InfoMil: voor bevoegd gezag. Informatie over NSL, Fijnstof en Gezondheid en het Schone Lucht Akkoord.
- Atlas Leefomgeving: kaarten Luchtkwaliteit, gezondheidseffecten, regelgeving en wat je zelf kan doen.
- Samen meten aan luchtkwaliteit: informatie over sensoren, meetnetten etc.
- Aan de slag met de Omgevingswet: informatie over luchtkwaliteit in de Omgevingswet
- Volksgezondheid Toekomst Verkenningen 2018: informatie over de relatie tussen onder andere luchtkwaliteit en gezondheid
- Compendium voor de leefomgeving: data en grafieken over luchtkwaliteit en emissies door de jaren heen
- RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) - Stookalert
- Stookwijzer