De voedselomgeving biedt aanknopingspunten om de voedselkeuzes van consumenten te veranderen. Op deze pagina vindt u een overzicht van mogelijkheden voor interventies en beleidsmaatregelen. Deze kunnen gemeenten inzetten om de voedselomgeving gezonder te maken. Voorwaarde daarbij is dat een gezondere voedselomgeving duurzame voedselkeuzes niet in de weg mag staan. Waar mogelijk maken we onderscheid in verschillende (kwetsbare) groepen in de samenleving. Dit overzicht van interventies en beleidsmaatregelen is gebaseerd op literatuuronderzoek. Zie voor uitleg: Methoden literatuuronderzoek.

De volgende aspecten van de voedselomgeving komen aan bod: 

• Aanbod van voedsel (beschikbaarheid, toegankelijkheid, dichtheid) 
• Inrichting voedselverkooppunten 
• Marketing en reclame 
• Prijzen en subsidies

Beschikbaarheid

Er zijn aanwijzingen voor een relatie tussen de beschikbaarheid (het aanbod) van voedsel aan de ene kant en voedselaankopen en voedselconsumptie aan de andere kant (Engler-Stringer et al. 2014Engler-Stringer, Le, Gerrard, Muhajarine, The community and consumer food environment and children’s diet: a systematic review (2014) ; Pitt et al. 2017Pitt, Gallegos, Comans, Cameron, Thornton, Exploring the influence of local food environments on food behaviours: a systematic review of qualitative literature (2017); Caspi et al. 2012Caspi, Sorensen, Subramanian, Kawachi, The local food environment and diet: A systematic review (2012) ; Turner et al. 2021Turner, Green, Alae-Carew, Dangour, The association of dimensions of fruit and vegetable access in the retail food environment with consumption; a systematic review (2021); Black et al. 2014Black, Moon, Baird, Dietary inequalities: What is the evidence for the effect of the neighbourhood food environment? (2014)). Daarbij gaat een grotere beschikbaarheid van gezond voedsel samen met een gezondere voedselconsumptie, bepaald op basis van kwaliteit van het dieet, groente- en fruitconsumptie en het eten van fastfood (Black et al. 2014Black, Moon, Baird, Dietary inequalities: What is the evidence for the effect of the neighbourhood food environment? (2014); Caspi et al. 2012Caspi, Sorensen, Subramanian, Kawachi, The local food environment and diet: A systematic review (2012)) . In het algemeen is er geen relatie tussen het voedselaanbod in de lokale voedselomgeving en overgewicht. Wel hing bij volwassenen een grotere beschikbaarheid van supermarkten vaker samen met minder overgewicht dan met meer overgewicht. Ook hing bij volwassenen en bij kinderen in gezinnen met een laag inkomen de beschikbaarheid van fastfood vaker samen met meer overgewicht dan met minder overgewicht (Cobb et al. 2015Cobb, Appel, Franco, Jones-Smith, Nur, Anderson, The relationship of the local food environment with obesity: A systematic review of methods, study quality, and results (2015)). 

Toegankelijkheid  

Er zijn aanwijzingen voor een relatie tussen toegankelijkheid (zoals nabijheid en dichtheid) van verkooppunten die gezond voedsel aanbieden en gezondere voedselconsumptie. De resultaten van de studies zijn alleen niet altijd consistent. Er waren namelijk ook studies die geen effect, of een tegenovergesteld effect vonden
(Caspi et al. 2012Caspi, Sorensen, Subramanian, Kawachi, The local food environment and diet: A systematic review (2012); Black et al. 2014Black, Moon, Baird, Dietary inequalities: What is the evidence for the effect of the neighbourhood food environment? (2014); Engler-Stringer et al. 2014Engler-Stringer, Le, Gerrard, Muhajarine, The community and consumer food environment and children’s diet: a systematic review (2014); Turner et al. 2021Turner, Green, Alae-Carew, Dangour, The association of dimensions of fruit and vegetable access in the retail food environment with consumption; a systematic review (2021); Pitt et al. 2017Pitt, Gallegos, Comans, Cameron, Thornton, Exploring the influence of local food environments on food behaviours: a systematic review of qualitative literature (2017); Mackenbach et al. 2019Mackenbach, Neliseen, Dijkstra, Poelman, Daams, Leijssen, Nicolaou, A Systematic Review on Socioeconomic Differences in the Association between the Food Environment and Dietary Behaviors (2019)) . Voor kinderen en jongeren is het bewijs voor een verband tussen de nabijheid of dichtheid van voedselverkooppunten rond scholen en overgewicht en obesitas ook inconsistent (Peres et al. 2020Peres, Gardone, Costa, Duarte, C, Pessoa, Mendes, Retail food environment around schools and overweight: a systematic review (2020)).  

Verschillen in aanbod tussen buurten naar sociaaleconomische positie

Er zijn aanwijzingen dat in kwetsbare buurten − in vergelijking met meer welgestelde buurten − gezond voedsel minder goed verkrijgbaar is en minder gezond voedsel juist beter verkrijgbaar is (Black et al. 2014Black, Moon, Baird, Dietary inequalities: What is the evidence for the effect of the neighbourhood food environment? (2014)) . Ook zijn er in buurten met lage inkomens in verhouding minder supermarkten en gezonde voedingswinkels en meer fastfoodrestaurants (Sawyer et al. 2021Sawyer, van Lende, Kamphuis, Terragni, Roos, Poelman, Nicolaou, al., Dynamics of the complex food environment underlying dietary intake in low-income groups: a systems map of associations extracted from a systematic umbrella literature review (2021)). Daarbij speelt mee dat mensen met een lage sociaaleconomische positie (SEP) vaak meer zijn aangewezen op de directe omgeving, omdat ze vaker geen eigen voertuig hebben
(Sawyer et al. 2021Sawyer, van Lende, Kamphuis, Terragni, Roos, Poelman, Nicolaou, al., Dynamics of the complex food environment underlying dietary intake in low-income groups: a systems map of associations extracted from a systematic umbrella literature review (2021); Pitt et al. 2017Pitt, Gallegos, Comans, Cameron, Thornton, Exploring the influence of local food environments on food behaviours: a systematic review of qualitative literature (2017)) . Het bewijs dat de nabijheid en dichtheid van voedselverkooppunten de voedingskeuzes van mensen met een verschillende SEP anders beïnvloeden is echter inconsistent
(Mackenbach et al. 2019Mackenbach, Neliseen, Dijkstra, Poelman, Daams, Leijssen, Nicolaou, A Systematic Review on Socioeconomic Differences in the Association between the Food Environment and Dietary Behaviors (2019)). Een beperkt aantal onderzoeken lijkt echter aan te tonen dat jongeren met een lage SEP meer profiteren van gezonde opties in en rondom scholen (Mackenbach et al. 2019Mackenbach, Neliseen, Dijkstra, Poelman, Daams, Leijssen, Nicolaou, A Systematic Review on Socioeconomic Differences in the Association between the Food Environment and Dietary Behaviors (2019)).

Gemeenten hebben via het vergunningenbeleid beperkte invloed op de vestiging van voedselverkooppunten en daarmee op de beschikbaarheid, nabijheid en toegankelijkheid van voedselverkooppunten. Jongeren op Gezond Gewicht (JOGG) gemeenten kunnen daarnaast ook inzetten op het voedingsaanbod rondom scholen door regelgeving en samenwerking met voedselaanbieders. Het beperkte aantal studies rond het verbeteren van de beschikbaarheid en toegankelijkheid van verkooppunten voor gezond voedsel laten inconsistente bevindingen zien. Hetzelfde geldt voor het beperken van verkooppunten voor ongezonde producten, in dit geval fast food en dranken met toegevoegde suikers. Sommige studies vonden geen effect op gezonde aankopen en/of gezonde consumptie en op de verkoop van dranken met toegevoegde suikers. Andere studies vonden een positief effect en weer andere een negatief effect (Mah et al. 2019Mah, Luongo, Hasdell, Taylor, Lo, A Systematic Review of the Effect of Retail Food Environment Interventions on Diet and Health with a Focus on the Enabling Role of Public Policies (2019); Woodruff et al. 2018Woodruff, Raskind, Harris, Gazmararian, Kramer, Haardörfer, Kegler, The dietary impact of introducing new retailers of fruits and vegetables into a community: results from a systematic review (2018); von Philipsborn et al. 2020von Philipsborn, Stratil, Burns, al., Environmental Interventions to Reduce the Consumption of Sugar-Sweetened Beverages: Abridged Cochrane Systematic Review (2020)). Belangrijk is dat zulke aanpassingen niet lijken te leiden tot grotere verschillen in gezonde consumptie tussen groepen met een verschillende SEP (McGill et al. 2015McGill, Anwar, Orton, al., Are interventions to promote healthy eating equally effective for all? Systematic review of socioeconomic inequalities in impact (2015)). Daarnaast is het onwaarschijnlijk dat losse interventies gericht op het vergroten van de toegankelijkheid en beschikbaarheid van gezondere producten een blijvend effect hebben op de voedselconsumptie (Sawyer et al. 2021Sawyer, van Lende, Kamphuis, Terragni, Roos, Poelman, Nicolaou, al., Dynamics of the complex food environment underlying dietary intake in low-income groups: a systems map of associations extracted from a systematic umbrella literature review (2021)). Hier zijn gecombineerde maatregelen waarschijnlijk kansrijker.

Het aanbod in, en de inrichting van, verkooppunten heeft ook een effect op de winkelkeuze en voedselconsumptie van burgers (Pitt et al. 2017Pitt, Gallegos, Comans, Cameron, Thornton, Exploring the influence of local food environments on food behaviours: a systematic review of qualitative literature (2017)) . Gemeenten hebben alleen invloed op gemeentelijke voedselverkooppunten zoals (gemeentelijke) sportkantines, buurtlocaties en de eigen kantine. Gemeenten hebben geen directe invloed op de voedselomgeving in scholen, maar kunnen scholen wel adviseren, bijvoorbeeld om een Gezonde School te worden.

Er zijn mogelijk effectieve interventies gericht op voedselverkooppunten en de retail. Dit zijn bijvoorbeeld het verminderen van de hoeveelheid aangeboden ongezonde producten of het verder weg plaatsen van deze producten, of juist het bevorderen van het aanbod en het dichterbij plaatsen van gezonde producten
(Hansen et al. 2022Hansen, K, Golubovic, Eriksen, Jørgensen, Toft, Effectiveness of food environment policies in improving population diets: a review of systematic reviews (2022); Hollands et al. 2019Hollands, Carter, Anwer, King, Jebb, Ogilvie, Shemilt, Higgins, Altering the availability or proximity of food, alcohol, and tobacco products to change their selection and consumption (2019)). Andere voorbeelden zijn het zogenaamde ‘nudging’, het subtiele duwtjes geven in de gezonde richting via aanpassingen in de omgeving of communicatie, om het kopen van gezonde producten te bevorderen (Velema et al. 2018Velema, Vyth, Hoekstra, Steenhuis, Nudging and social marketing techniques encourage employees to make healthier food choices: a randomized controlled trial in 30 worksite cafeterias in The Netherlands (2018); Mandracchia et al. 2021Mandracchia, Tarro, Llauradó, Solà, Interventions to Promote Healthy Meals in Full-Service Restaurants and Canteens: A Systematic Review and Meta-Analysis (2021)), en het verkleinen van portiegroottes
(Hansen et al. 2022Hansen, K, Golubovic, Eriksen, Jørgensen, Toft, Effectiveness of food environment policies in improving population diets: a review of systematic reviews (2022)).

Specifiek voor scholieren is de voedselomgeving in scholen een belangrijke ingang om de voedselconsumptie gezonder te maken en om overgewicht te proberen te voorkomen (Pineda et al. 2021Pineda, Bascunan, Sassi, Improving the school food environment for the prevention of childhood obesity: what works and what doesn't (2021); Micha et al. 2018Micha, Karageorgou, Bakogianni, Trichia, Whitsel, al., Effectiveness of school food environment policies on children’s dietary behaviors: A systematic review and meta-analysis (2018); Driessen et al. 2014Driessen, Cameron, Thornton, Lai, Barnett, Effect of changes to the school food environment on eating behaviours and/or body weight in children: a systematic review (2014)). Voorbeelden van maatregelen op scholen die mogelijk effect hebben op de voedselconsumptie en/of overgewicht, zijn het verstrekken van (gratis of gesubsidieerd) fruit en groenten en gezonde schoolmaaltijden (Downs & Demmler 2020Downs, Demmler, Food environment interventions targeting children and adolescents: A scoping review (2020); Micha et al. 2018Micha, Karageorgou, Bakogianni, Trichia, Whitsel, al., Effectiveness of school food environment policies on children’s dietary behaviors: A systematic review and meta-analysis (2018); Pineda et al. 2021Pineda, Bascunan, Sassi, Improving the school food environment for the prevention of childhood obesity: what works and what doesn't (2021)), het minder beschikbaar maken van dranken gezoet met suiker (von Philipsborn et al. 2020von Philipsborn, Stratil, Burns, al., Environmental Interventions to Reduce the Consumption of Sugar-Sweetened Beverages: Abridged Cochrane Systematic Review (2020)), en het aanpassen van portiegroottes van schoolmaaltijden (Micha et al. 2018Micha, Karageorgou, Bakogianni, Trichia, Whitsel, al., Effectiveness of school food environment policies on children’s dietary behaviors: A systematic review and meta-analysis (2018)).

Maar ook het gebruik van nudging en het aanpassen van de inrichting (keuzearchitectuur) van de kantine om de gezonde keuze te stimuleren (Downs & Demmler 2020Downs, Demmler, Food environment interventions targeting children and adolescents: A scoping review (2020)) en het beschikbaar maken van een gezonder aanbod in automaten of het verbieden van automaten (Pineda et al. 2021Pineda, Bascunan, Sassi, Improving the school food environment for the prevention of childhood obesity: what works and what doesn't (2021); Driessen et al. 2014Driessen, Cameron, Thornton, Lai, Barnett, Effect of changes to the school food environment on eating behaviours and/or body weight in children: a systematic review (2014)) zijn mogelijk effectieve maatregelen.

Vanuit het perspectief van duurzaamheid vonden een drietal studies maatregelen die leiden tot een toename van de consumptie van meer duurzame opties. Dit zijn het aanbieden van alternatieven voor vlees, het vergroten van de zichtbaarheid en variatie hiervan, het vergroten van de portiegroottes van groenten in restaurants of kantines, en de vegetarische maaltijd de standaard keuze maken. Het verkleinen van de vleesporties leidde tot een afname van de vleesconsumptie (Kwasny et al. 2022Kwasny, Dobernig, Riefler, Towards reduced meat consumption: A systematic literature review of intervention effectiveness, 2001-2019. (2022); Grundy et al. 2022Grundy, Slattery, Saeri, Watkins, Houlden, al., Interventions that influence animal-product consumption: a meta-review (2022); Abrahamse 2020Abrahamse, How to Effectively Encourage Sustainable Food Choices: A Mini-Review of Available Evidence (2020)).

Zie voor meer informatie over kansrijke interventies om vleesconsumptie te verminderen het Wat werkt dossier Vleesvermindering op het Loket Duurzaam Eten.

Gemeenten kunnen invloed uitoefenen op marketing en reclame in de openbare ruimte, bijvoorbeeld door daar regels over op te stellen. Gemeenten kunnen zich daarnaast aansluiten bij de Alliantie Stop kindermarketing, een samenwerkingsverband met de ambitie om marketing van ongezonde voeding voor kinderen te stoppen.

In het algemeen lijkt er een effect te zijn van marketing − zoals reclame in de openbare ruimte, promotie in winkels en TV-reclame − op voedselkeuzes of dranken gezoet met suiker (Pitt et al. 2017Pitt, Gallegos, Comans, Cameron, Thornton, Exploring the influence of local food environments on food behaviours: a systematic review of qualitative literature (2017); von Philipsborn et al. 2020von Philipsborn, Stratil, Burns, al., Environmental Interventions to Reduce the Consumption of Sugar-Sweetened Beverages: Abridged Cochrane Systematic Review (2020)). Ook specifiek bij kinderen lijken marketing en promotie van ongezonde producten tot ongezonde voedselkeuzes te leiden (Smith et al. 2017Smith, Signal, Edwards, Hoek, Children's and parents' opinions on the sport‐related food environment: a systematic review (2017); Cairns et al. 2013Cairns, Angus, Hastings, Caraher, Systematic reviews of the evidence on the nature, extent and effects of food marketing to children. A retrospective summary (2013); Osei-Assibey et al. 2012Osei-Assibey, Dick, Macdiarmid, The influence of the food environment on overweight and obesity in young children: a systematic review (2012)). Prijspromoties lijken vaker plaats te vinden voor ongezonde dan voor gezonde producten. Daardoor is de totale invloed van prijspromoties op consumentenaankopen mogelijk groter voor ongezonde voeding en dranken dan voor gezonde voeding en dranken (Bennett et al. 20196Bennett, Zorbas, Huse, Peeters, Cameron, Sacks, Backholer, Prevalence of healthy and unhealthy food and beverage price promotions and their potential influence on shopper purchasing behaviour: A systematic review of the literature (20196)). Kinderen met een lage SEP worden meer blootgesteld aan reclame voor ongezond voedsel en frisdrank, zowel op TV als in de openbare ruimte. Mogelijke verklaringen zijn dat kinderen met een lage SEP in het algemeen meer TV kijken, naar specifieke TV kanalen kijken en in buurten wonen waar meer geadverteerd wordt voor ongezonde voeding (Backholer et al. 2020Backholer, Gupta, Zorbas, Bennett, Huse, Chung, Isaacs, Golds, Kelly, Peeters, Differential exposure to, and potential impact of, unhealthy advertising to children by socio-economic and ethnic groups: A systematic review of the evidence (2020); Finlay et al. 2022Finlay, Robinson, Jones, Maden, Cerny, Muc, Evans, Makin, Boyland, A scoping review of outdoor food marketing: exposure, power and impacts on eating behaviour and health (2022)).

Er is geen onderzoek bekend over welke interventies gemeenten kunnen ondernemen om ongezonde marketing en reclame effectief tegen te gaan. Ook ontbreken studies naar interventies om marketing in te zetten voor gezonde keuzes (Temme et al. 2020Temme, Vellinga, de Ruiter, Kugelberg, van de Kamp, Milford, Alessandrini, Bartolini, Sanz-Cobena, Leip, Demand-side food policies for public and planetary health (2020); Løvhaug et al. 2022Løvhaug, Granheim, Djojosoeparto, Harrington, Kamphuis, Poelman, Roos, Sawyer, Stronks, Torheim, Twohig, al., The potential of food environment policies to reduce socioeconomic inequalities in diets and to improve healthy diets among lower socioeconomic groups: an umbrella review (2022); Finlay et al. 2022Finlay, Robinson, Jones, Maden, Cerny, Muc, Evans, Makin, Boyland, A scoping review of outdoor food marketing: exposure, power and impacts on eating behaviour and health (2022)).

Via subsidies kunnen gemeenten een gezonder voedselaanbod stimuleren, bijvoorbeeld via het subsidiëren van gezonde voeding in sportkantines, culturele gelegenheden, of bij evenementen. Gemeenten kunnen geen belastingen heffen op voeding. Gemeenten hebben wel invloed op het aanbod van gesubsidieerde voedselhulpprogramma’s zoals de voedselbank. Ook kunnen zij het gebruik hiervan stimuleren.

Prijsinterventies zoals belastingen en subsidies lijken effectief om de aankopen en consumptie van voedsel te veranderen (Hansen et al. 2022Hansen, K, Golubovic, Eriksen, Jørgensen, Toft, Effectiveness of food environment policies in improving population diets: a review of systematic reviews (2022)). Voor mensen met een lage SEP zijn de kosten van voeding vaak belangrijker dan de voedingskwaliteit. De kosten kunnen vooral bij deze mensen een barrière vormen voor gezonde, verse en gevarieerde aankopen. Zij zien deze aankopen namelijk als duurder dan ongezonde aankopen (Pitt et al. 2017Pitt, Gallegos, Comans, Cameron, Thornton, Exploring the influence of local food environments on food behaviours: a systematic review of qualitative literature (2017); Sawyer et al. 2021Sawyer, van Lende, Kamphuis, Terragni, Roos, Poelman, Nicolaou, al., Dynamics of the complex food environment underlying dietary intake in low-income groups: a systems map of associations extracted from a systematic umbrella literature review (2021)). Voor mensen met een hoge SEP hebben de kosten minder invloed op aankoopgedrag. Voor hen zijn smaak, kwaliteit, gemak en gezondheidsvoordelen belangrijker (Pitt et al. 2017Pitt, Gallegos, Comans, Cameron, Thornton, Exploring the influence of local food environments on food behaviours: a systematic review of qualitative literature (2017)). Prijsinterventies lijken hierdoor het meest effectief te zijn bij mensen met een lage SEP (McGill et al. 2015McGill, Anwar, Orton, al., Are interventions to promote healthy eating equally effective for all? Systematic review of socioeconomic inequalities in impact (2015); Løvhaug et al. 2022Løvhaug, Granheim, Djojosoeparto, Harrington, Kamphuis, Poelman, Roos, Sawyer, Stronks, Torheim, Twohig, al., The potential of food environment policies to reduce socioeconomic inequalities in diets and to improve healthy diets among lower socioeconomic groups: an umbrella review (2022)). Ook jongeren met een lage SEP reageren sterker op veranderingen in voedselprijzen in en rondom school. Zo kunnen ze meer profiteren van een prijsverlaging van gezonde opties (Mackenbach et al. 2019Mackenbach, Neliseen, Dijkstra, Poelman, Daams, Leijssen, Nicolaou, A Systematic Review on Socioeconomic Differences in the Association between the Food Environment and Dietary Behaviors (2019)). Programma’s rondom voeding die steun bieden aan mensen met een lage SEP kunnen positieve effecten hebben op een gezonder dieet (Løvhaug et al. 2022Løvhaug, Granheim, Djojosoeparto, Harrington, Kamphuis, Poelman, Roos, Sawyer, Stronks, Torheim, Twohig, al., The potential of food environment policies to reduce socioeconomic inequalities in diets and to improve healthy diets among lower socioeconomic groups: an umbrella review (2022)). Zo kunnen ze gezondheidsverschillen verminderen (Thomson et al. 2018Thomson, Hillier-Brown, Todd, McNamara, Huijts, Bambra, The effects of public health policies on health inequalities in high-income countries: an umbrella review (2018)).