Bijeenkomst Netwerk Maak Ruimte voor Gezondheid
Op 28 mei 2025 kwamen ruim 60 mensen van gemeenten, provincies, GGD’s, omgevingsdiensten en adviesbureaus samen in Utrecht voor de bijeenkomst ‘Gezond verdichten in Urbane en Rurale gebieden’, georganiseerd door het leernetwerk Maak Ruimte voor Gezondheid. Zij gingen in een drietal workshops in gesprek over de opgaven waar rekening mee moet worden gehouden tijdens verdichting.
De workshops gingen o.a. over het belang van samenwerking tussen het fysieke en sociale domein bij verdichting in rurale gebieden en er werd een praktische brochure vol tips om financiële stromen slim te combineren gedeeld. In een andere sessie gingen deelnemers zelf in spelvorm aan de slag met een verdichtingsopgave aan de hand van enkele vuistregels voor een gezonde leefomgeving. Heeft u de bijeenkomst gemist of wilt u nog een keer alles teruglezen op uw gemak? Hier een korte terugblik!
Verdichten in grote steden
De bijeenkomst wordt ingeleid door enkele discussiepunten waarmee de deelnemers meer te weten te komen over de leefomgeving van elkaars buurman- of vrouw. Met name de stelling ‘voel jij je thuis in je leefomgeving’ levert veel discussie op. Expert planoloog Frank van den Beuken neemt hier dan ook het stokje over. Hij vertelt hoe gemeente Amsterdam ‘gezond verdichten’ heeft verankerd in haar Omgevingsvisie. De vraag die hierbij centraal staat is: ‘Hoe kun je met verdichting een gezondere leefomgeving creëren waar mensen zich ook thuis voelen?’ Hij benoemt dat de mobiliteitstransitie hierin een belangrijk vraagstuk is. Om in grote steden te kunnen verdichten, moet je mensen minder afhankelijk maken van de auto en slimmer parkeerbeleid creëren. Er is immers niet genoeg plek om al die extra mensen te voorzien in hun gebruikelijke vervoerswensen. Frank sluit zijn presentatie af met de conclusie/stelling dat mobiliteit geen belemmering hoeft te zijn in de verdichtingsopgave. ‘Integendeel! Verdichting is de goedkoopste bereikbaarheidsmaatregel.’
Vanuit de zaal vraagt iemand hoe het betrekken van het sociale domein heeft geleid tot andere oplossingen. Frank reageert dat deze samenwerking vooral invloed heeft gehad op het taalgebruik dat is toegepast in de visie. Zo is er bewust gekozen voor de term: ‘bouwen voor de buurt’ om het belang te benadrukken van de behoeften die in de wijk zelf spelen.
Verdichting in dorpen
Monique Ramaekers vertelt vervolgens over de Omgevingsvisie van gemeente Vijfheerenlanden. ‘De opgave om voorzieningen te behouden is hier groter dan in de steden’, legt ze uit. Hier spelen dus echt andere opgaven dan in het stedelijk gebied. Er is dan ook bewust gekozen om de Omgevingsvisie intern op te stellen in plaats van deze uit te besteden, zodat de visie echt van de gemeente en haar inwoners zelf is. Via een participatietraject zijn de wensen en behoeften van de burgers zorgvuldig meegenomen. Zo is hen gevraagd hoe zij het dorp voor zich zien over 15 jaar. De collega’s van het sociale domein, waaronder van IZA en GALA, zijn ook betrokken geweest bij de ontwikkeling van de Omgevingsvisie. Hoewel het soms lastig is om contact te vinden en onderhouden met andere domeinen, is dat volgens Monique namelijk van groot belang.
Samen aan de slag met Vuistregels voor de Gezonde Leefomgeving
Tijdens deze workshop gingen deelnemers in spelvorm aan de slag met een verdichtsopgave in twee aparte casussen: voeg 10% extra woningen toe aan een bestaande wijk waarbij rekening wordt gehouden met vuistregels voor groen, ontmoeten en een beweegvriendelijke omgeving. Verschillende rolspelers – inwoners, ecologen, beleidsadviseurs voor bewegen, spelen en sporten, sociaal beleidsmedewerkers, verkeerskundigen en projectontwikkelaars – werken samen om de oefening tot een goed einde te brengen. Zo roepen de projectontwikkelaars bijvoorbeeld dat er rekening moet worden gehouden met het onderhoud van de toegevoegde elementen en de bijbehorende kosten. En de sociale beleidsmedewerkers benadrukken dat de verdichting niet tot meer segregatie en kansenongelijkheid mag leiden door te voorkomen dat voorzieningen voor bepaalde socio-economische groepen allemaal in hetzelfde gebied worden geplaatst.
De deelnemers hebben al snel door dat het makkelijk is om in de hoogte te bouwen om aan meerdere vuistregels tegelijk de voldoen. ‘Dit betekent echter wel dat meer mensen met dezelfde hoeveelheid voorzieningen moeten doen’, zegt iemand. Het is dus ook belangrijk om te zoeken naar multifunctionele voorzieningen om de ruimte optimaal te benutten. Daarnaast valt het op dat er in eerste instantie een grote focus is op de buurt zelf, terwijl je juist moet kijken naar welke voordelen de buurt kan bieden voor de omringende wijken en op stadsniveau. In de casus van Eindhoven worden parkeerplaatsen bijvoorbeeld naar de rand van de wijk verplaatst, terwijl groen in het midden blijft. Zo wordt de wijk verbonden met aangrenzende wijken.
Na afloop merkt een van de deelnemers op dat verdichting nu vooral in ongezonde gebieden plaatsvindt terwijl het juist beter werkt in gezonde gebieden. Vaak wordt dus de verkeerde plek gekozen om te verdichten. Iemand anders benoemt dat de huidige focus van de vuistregels te veel ligt op menselijke gezondheid en geen holistisch perspectief biedt voor gezondheid van mens én natuur. Zo is niet alleen de kwantiteit van het groen belangrijk, maar juist ook de kwaliteit.
De volgende stap van het traject is om gemeenten te vinden die m.b.v. dit spel een casus in hun eigen gemeente willen uitwerken.
Workshop Domeinoverstijgend Samenwerken
Bij deze workshop gingen de deelnemers in gesprek over domeinoverstijgend samenwerken aan de gezonde leefomgeving. Zo kwam naar voren dat gezondheid wel regelmatig in omgevingsvisies wordt genoemd, maar dat het nog lastig blijkt om dit concreet en praktisch te maken binnen gebiedsontwikkeling. Er zijn nog weinig toetsingskaders of duidelijke criteria, waardoor gezondheid vaak geen prioriteit krijgt. Daarbij spelen politieke wil, heldere keuzes en voldoende middelen een grote rol; juist deze ontbreken nog vaak. Samenwerking tussen het sociaal en fysiek domein wordt als essentieel gezien, maar is in de praktijk nog beperkt. Meerwaarde ontstaat vooral als verbindende personen en gezamenlijke opgaven domeinen bij elkaar brengen. Door gezondheid te laat in het ruimtelijk planproces te betrekken, blijven kansen liggen. De behoefte aan concrete voorbeelden, meetbare eisen en integrale werkvormen is groot.
Workshop handvatten en tools
Tijdens de sessie over handvatten en tools werd duidelijk dat er veel tools en informatie zijn rondom gezonde leefomgeving, maar dat het overzicht ontbreekt en het gebruik vaak afhangt van de lokale context. In het planproces krijgen woningbouw en andere belangen meestal voorrang, terwijl gezondheid alleen echt aandacht krijgt als het verplicht wordt gesteld of bewoners hierom vragen. Ook al bestaan er juridische kaders, deze worden nog onvoldoende benut. Er is vooral behoefte aan duidelijke toetsingskaders, overtuigende argumenten en een betere koppeling van tools aan processtappen. Belangrijker dan nieuwe middelen is het effectiever inzetten van wat er al is. Tenslotte blijkt dat monitoring en evaluatie vaak te laat gestart worden, waardoor kansen om bij te sturen of te leren tijdens het proces verloren gaan.