Voedselomgeving - Introductie
Wat is het en hoe beïnvloedt het onze gezondheid? Wat kunnen gemeenten doen voor een gezonde, duurzame en inclusieve voedselomgeving? In deze introductie worden voorbeelden en belangrijke spelers kort toegelicht.
Wat is de voedselomgeving?
Het Voedingscentrum beschrijft de voedselomgeving als volgt:
Alle plekken waar eet- en drinkaanbod aanwezig is, maar ook de plaatsen waar je wordt blootgesteld aan (online) beeldmateriaal en reclame van eten. Voorbeelden zijn de supermarkt, een buurtlocatie, tankstation, sport- of schoolkantine, en (bedrijfs)restaurant.
De beschikbaarheid, informatie, prijs, promotie, plaatsing en zichtbaarheid zijn daarin van belang, maar ook de heersende sociale normen, voedselcultuur, voedselrichtlijnen en wetgeving. De term ‘eetomgeving’ is vaak uitwisselbaar met de term ‘voedselomgeving’.
Onze voedselkeuzes worden voor een belangrijk deel bepaald door de context waarin wij deze keuzes maken (zowel meer overwogen als automatisch en minder bewust). De voedselomgevingen waarin we wonen en leven hebben daardoor via ons voedingsgedrag invloed op wat we eten en drinken. Wat we eten en drinken heeft weer invloed op onze gezondheid. De voedselomgeving heeft dus via onze voedselconsumptie een invloed op onze gezondheid.
Dimensies van de voedselomgeving
De voedselomgeving bestaat uit verschillende dimensies, zoals afgebeeld in de figuur.
- Fysieke dimensie: De plekken waar voedsel aanwezig is, zoals thuis, onderweg, op school en kantoor, supermarkt. Deze dimensie gaat over de beschikbaarheid, toegankelijkheid, nabijheid en kwaliteit van voedsel.
- Sociaal-culturele dimensie: Sociale relaties en normen, waarden, cultuur rondom voedsel. De invloed van anderen op wat je eet, zoals familie en vrienden.
- Economische dimensie: De prijs en betaalbaarheid van voedsel.
- Informatie en digitale dimensie: Reclames, informatie, voedselpromotie- en marketing (bijv. reclameborden maar ook online reclame en het online voedselaanbod).
- Beleidsmatige dimensie: Wet- en regelgeving, belastingen en subsidies, richtlijnen, kaders en beleidsagenda.
Verschillende spelers in voedingsonderzoek en plaatselijk en landelijk beleid werken aan een gezonde, duurzame en inclusieve voedselomgeving. Dit is een voedselomgeving die zo is ingericht dat alle inwoners een gezonde en duurzame voedselkeuze kunnen maken. Gezonde en duurzame voedselopties zijn daarin toegankelijk en betaalbaar voor iedereen, wat bijdraagt aan het creëren van gelijke kansen om gezond en duurzaam te kunnen eten.
Wat is gezonde en duurzame voedselconsumptie?
Gezonde voeding is gedefinieerd als voeding volgens de Schijf van Vijf. Dat betekent een voeding met producten die goed zijn voor je lichaam en waarmee je alle benodigde voedingsstoffen binnen krijgt (zie voor meer informatie de webpagina over de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum). Eten volgens de Schijf van Vijf geeft ook duurzaamheidswinst vergeleken met het huidige voedselpatroon van de gemiddelde Nederlander. Zie ook de Duurzamer Eten Factsheet en de webpagina Gezond en duurzaam eten met de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum.
Duurzaamheid en duurzame voeding zijn brede begrippen. Hieronder vallen zowel een lage milieubelasting, als gezondheid, voedselzekerheid (toegang tot voldoende, veilig en gezond voedsel), eerlijke handel en dierenwelzijn. In het thema Voedselomgeving worden de begrippen duurzaamheid en milieuvriendelijkheid beide gebruikt, maar het gaat vooral over milieubelasting van voedsel. Dat betekent, voeding waarvan de productie en consumptie een zo laag mogelijke impact hebben op het milieu. Daaronder valt ook het beperken van voedselverspilling. Zie de pagina Duurzaam Voedsel van het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) voor meer informatie over milieubelasting van voedingsmiddelen.
De voedselomgeving en ons voedingsgedrag
Wat wij eten en drinken wordt bepaald door de voedselkeuzes die wij bewust of minder bewust maken: ons voedingsgedrag. Ons voedingsgedrag wordt bepaald door een combinatie van factoren zoals de kennis en vaardigheden die wij hebben over (gezond) eten. Maar ons voedingsgedrag is sterk gewoontegedrag: we eten en drinken veel voedsel uit gewoonte zonder bij elke keuze bewust na te denken over wat we kiezen. Gewoontegedrag is gevoelig voor invloeden uit de fysieke en sociale omgeving. Denk hierbij aan voedselaanbod, maar ook aan de heersende sociale normen en cultuur rond wat wenselijke en gebruikelijke eetgewoonten zijn. Deze invloed van de omgeving op ons voedingsgedrag maakt duidelijk dat niet alleen moet worden ingezet op het bevorderen van kennis en vaardigheden, maar juist ook op het aanpassen van de voedselomgeving. De voedselomgeving moet zo ingericht zijn dat de gezonde en duurzame keuze de aantrekkelijkste, makkelijkste, betaalbaarste en meest sociaal wenselijke keuze is.
Voedselomgevingen verschillen tussen groepen in de samenleving. Zo verschilt het aanbod gezonde en ongezonde voeding tussen wijken waar in verhouding veel of weinig mensen met een lage opleiding en inkomen wonen. Dit kan bijdragen aan gezondheidsverschillen door de invloed van de voedselomgeving op voedselconsumptie.
Invloed op gezondheid en het milieu
De voedselomgeving van nu kenmerkt zich door een hoge beschikbaarheid en variatie van ongezond voedsel. Een tweede kenmerk is de oververtegenwoordiging van (sterk) bewerkt voedsel, grote porties en dierlijke voedingsmiddelen.
Een ongezonde voedselomgeving hangt samen met ongezonde voedselconsumptie en verschillende negatieve gezondheidsuitkomsten, zoals overgewicht. De voedselomgeving heeft niet alleen invloed op onze gezondheid, maar ook op milieu en klimaat. Vergeleken met de productie van plantaardige voedingsmiddelen, draagt de hoge productie van dierlijke voedingsmiddelen zoals vlees en zuivel veel meer bij aan de uitstoot van broeikasgassen. Daarnaast draagt het meer bij aan water- en landverbruik, verzuring en vermesting.
Wat kunnen gemeenten doen?
Verschillende overheden en andere spelers kunnen actie ondernemen voor een gezonde, duurzame voedselomgeving. De rijksoverheid kan structurele, universele en preventieve maatregelen invoeren gericht op de gehele bevolking. Maar ook provincies en gemeenten kunnen de lokale voedselomgeving verbeteren. Later in 2023 wordt dit thema aangevuld met praktijkvoorbeelden van wat gemeenten kunnen doen om in te zetten op een gezonde en duurzame voedselomgeving. Dit zijn bijvoorbeeld het aansluiten bij akkoorden en ambities, of het stimuleren van andere spelers om dit te doen. Ook kunnen gemeenten de voedselomgeving een plek geven in het gemeentelijk beleid, zoals in een visie of omgevingsplan. Gemeenten kunnen ook via subsidies, standplaatsenbeleid en branchering de voedselomgeving aanpakken.
Ontwikkelingen
Op dit moment kunnen gemeenten via de reguliere ruimtelijke instrumenten (zoals bestemmingsplannen) nog geen invloed uitoefenen op de voedselomgeving op basis van gezondheidsargumenten. Er zijn plannen om de bestaande wet- en regelgeving in de toekomst aan te passen. Hierdoor krijgen gemeenten meer mogelijkheden om te werken aan een gezonde voedselomgeving.
Het Voedingscentrum heeft een handig hulpmiddel ontwikkeld waarmee gemeenten aan de hand van verschillende bouwstenen aan de slag kunnen met de voedselomgeving: de Werkwijze voor Gezonde en Duurzame Eetomgevingen in de gemeente. Deze werkwijze vind je ook terug bij Instrumenten Voedselomgeving.
Overzicht van belangrijke organisaties en kerndocumenten
Belangrijke spelers in de voedselomgeving zijn het Voedingscentrum, JOGG, de deelnemers aan de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving, de Regiodeal Foodvalley, Platform 31, het JPI Policy Evaluation Network, de Transitiecoalitie Voedsel, Wageningen University & Research en de Universiteit van Utrecht. Zie het overzicht van spelers en kerndocumenten voor meer informatie.