Natascha Spanbroek (coördinator Circulaire Economie bij het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu))

Wat is een ‘circulaire economie’? Er zijn veel definities voor, maar er komen 3 elementen altijd in terug:

• Het gaat over gesloten kringlopen en verminderen van gebruik grondstoffen 
• Het verminderen van grondstoffen. Afval is een grondstof, welke verschilt in kwaliteit en kwantiteit Inzet van hernieuwbare energie. Net als grondstoffen en producten gaat energie ook zo lang mogelijk mee in een circulaire economie. Het circulaire economisch systeem wordt gevoed door hernieuwbare energiebronnen 
• De keten: we kijken naar de hele keten, het gehele systeem.

Druk jaar voor de circulaire economie en nationaal beleid 

De ambitie van het huidige nationale beleid is om circulair niet meer als doel te zien, maar als middel voor interventies voor uitdagingen zoals  klimaatverandering, biodiversiteit  en vervuiling. Om dit voor elkaar te krijgen moet er worden samengewerkt met verschillende beleidsvelden. Denk daarbij aan lucht-, water- en bodembeleid. 

In 2023 is het Nationaal Programma Circulaire Economie (2023-2030), de Nationale Grondstoffenstrategie, en de Integrale Circulaire Economie Rapportage 2023 gestart  en/of uitgekomen.

Het Nationaal Programma Circulaire Economie probeert door aan verschillende knoppen te draaien - zoals ‘vermindering van grondstoffen gebruik’, ‘substitutie grondstoffen’ en ‘levensduur verlenging’ – een transitie in gang te  zetten waardoor we als Nederlandse maatschappij teruggaan naar een verbruik dat overeenkomt met de middelen die de aarde ons biedt. Op dit moment gaan we als Nederland daar ruim 3x overheen. Het programma focust zich op grondstoffen en producten en ontwikkelt verschillende maatregelen en instrumenten om hiertoe te komen.

Het Planbureau voor de Leefomgeving monitort elke twee jaar of we dichter bij onze circulaire doelen komen. Tot nu toe gaan we nog niet de goede richting op. Kortom: er moeten maatregelen worden genomen.

We moeten gaan consuminderen 

De manier waarop wij consumeren en produceren is één van de belangrijkste oorzaken voor klimaatverandering, verlies van biodiversiteit en vervuiling. De belangrijkste impact die je kunt maken in het verminderen van je persoonlijke footprint zit in spullen. We denken nog vaak te laag op de R- ladder, de focus vaak ligt op recycling. We moeten meer gaan denken in ‘Refuse’ en ‘Reduce’: consuminderen dus. 

Het probleem is dat de impact die je maakt met consuminderen vaak niet direct zichtbaar is. De productie van spullen (en dus ook de effecten) vindt bijvoorbeeld  plaats in het buitenland of gaat ten koste van toekomstige generaties.

Circulair en gezondheid – kans of bedreiging?

Binnen Nederland zijn er verschillen in de effecten van milieuverontreiniging, afhankelijk van waar je woont en je socio-economische status. Mengseleffecten van stoffen zijn ook van invloed. Beleid zou hier meer rekening mee kunnen houden. Er is veel focus op afval en nog onvoldoende op de voorkant van de keten en de effecten van productie en consumptie. Zeker in relatie tot gezondheid kunnen er nog stappen worden gezet . Vaak staan gevestigde / economische belangen  de transitie in de weg.

Recycling is niet altijd het antwoord als het aankomt op gezondheid. Er worden milieubelastende stoffen gebruikt (denk aan brandvertragers of weekmakers). Als we materialen recyclen blijven ook die stoffen aanwezig. Een afweging van het gebruik of hergebruik van milieubelastende stoffen is daarom van groot belang.
Ander voorbeeld is slijtage en zwerfafval van plastic.  Als plastics vergaat komt het  in de vorm van microplastics in ons milieu terecht. Ondanks wetenschappelijk bewijs over de schadelijke effecten van plastics, stijgt de productie.

Voedsel is een andere grote groep om de aandacht op te richten: denk aan gebruik van bestrijdingsmiddelen,  verpakkingen, productie en consumptie. Het overgrote deel van het plastic dat we weggooien komt van verpakkingsmateriaal van voedsel. Verpakkingsvrij winkelen en bijvoorbeeld het direct kopen van voedsel bij de (biologische) boer bieden een potentieel positieve invloed op gezondheid.

Els Leclercq en Mo Smit (stedenbouwkundig ontwerper & architect, samen oprichter Circular Community Foundation)

In het kader van circulaire economie vroegen Els en Mo zich af: “Op welke manier kunnen circulaire initiatieven die bottom-up ontstaan meerwaarde creëren in een wijk?”.  En “Hoe kunnen deze dan verankerd worden in ontwikkelingen in de wijk?”. 

Om hier inzicht in te krijgen hebben Els en Mo (deels) circulaire wijkinitiatieven uit verschillende Nederlandse steden vergeleken. Het resultaat is de ‘Waardebloem methode’. Dit is een ontwerpmethode voor het gezamenlijk sluiten van grondstofkringlopen. 

De Waardebloem illustreert de complexiteit in verschillende lagen om tot een gesloten grondstofkringloop te komen.

Deze lagen bestaan uit mensen en middelen die samen moeten werken. In het midden van de bloem staat de gemeenschap: goederen, netwerk, kunde, wijsheid, passie, met daaromheen grondstoffen. Om de grondstoffen heen staan de partijen die samenwerken: denk aan scholen, het bedrijfsleven en ontwerpers. Deze worden gevolgd door de resulterende ‘ruimten’, zoals tuinen en gebouwen. Uiteindelijk wordt alles omsloten door de ‘waarden’ die dit oplevert, zoals een sociale waarde, ecologische waarde, economische waarde en meer. 

Volgens Els en Mo biedt het buurt- en wijkniveau een geschikt schaalniveau om wat betreft circulariteit meerwaarde te creëren. Ze zien dat bij de overheid alles vaak is opgeknipt in stukjes. Dit zorgt voor belemmering in de transitie naar een circulaire economie. In tegenstelling tot de overheid, werken wijkinitiatieven anders: die kijken naar een probleem en halen alle middelen erbij om het op te lossen. 

Afval verzamelen maakt zichtbaar 

De grote markt in de Afrikaanderwijk in Rotterdam-zuid is een voorbeeld van één van de initiatieven waar Els en Mo naar hebben gekeken. Op deze tweewekelijkse markt wordt veel afval gegenereerd, wat voorheen als bulk werd afgevoerd door de gemeentelijke dienst en niet werd gerecycled. Een buurtcoöperatie – initiatief van lokale kunstenaars - besloot hier het stokje over te nemen van de gemeente. Mensen uit de buurt die afstand hebben tot de arbeidsmarkt zijn ingehuurd om gedurende de dag afval op te halen, te sorteren en waar mogelijk te recyclen. Met de opbrengst hiervan worden zij betaald. Hier stopt de coöperatie niet: ze ontwikkelden later ook een grondstoffenstation op de markt. Deze fungeert als plek voor recycling, een sociale plek, een ‘repair café’ en een groene daktuin. 

Door de Waardebloem Methode toe te passen, laat de resulterende ‘waardekaart’ zien welke onderdelen van de Waardebloem in dit initiatief zijn ingezet en wat daarvan het resultaat is. Concreet resulteert het wijkinitiatief in werkgelegenheid, hergebruik van materialen en een afname in afvalhopen. Bovendien worden de betrokken mensen door dit werk zichtbaar voor de wijkbewoners. Door een waardekaart te ontwikkelen kun je duidelijk in kaart brengen wat dergelijke buurt- of wijkinitiatieven doen, om bijvoorbeeld te communiceren richting (lokaal) beleid. 

De weg naar circulair is sociaal 

Els en Mo observeren dat het sociale aspect heel erg belangrijk is en vaak naar voren komt binnen circulaire initiatieven en transities. Volgens hun is er vanuit de maatschappij een veranderende houding nodig ten opzichte van de natuur, consumptie en klimaat om tot een circulaire economie te komen. De maatschappij moet deze transitie naar circulair echt willen dragen. 

Workshop onder leiding van Els Leclercq en Mo Smit (Circular Community Foundation)

Wat houdt de Circulaire Waardebloem Methode in?

De Circulaire Waardebloem is een methode voor het samen ontwerpen en ontwikkelen van circulaire initiatieven van buurtbewoners, gebaseerd is op bepaalde waarden. De methode ontrafelt het complexe geheel van ambities, uitdagingen, actoren, maar ook technische-, ruimtelijke- en maatschappelijke mogelijkheden binnen een wijk of buurt. Het doel is om waarde te creëren op meerdere vlakken en circulariteit te behalen wat betreft grondstofstromen. Ook kan de Circulaire Waardebloem gebruikt worden voor de analyse en evaluatie van uitgevoerde projecten, en om lokale initiatiefnemers te helpen bij het duurzaam realiseren van hun circulaire ambities. De methode biedt een unieke benadering van circulaire initiatieven door buurtbewoners, vanuit een bottom-up gedachte.

Plakken van waarden

De opdracht in deze workshop heeft als doel het gezamenlijk ontwikkelen van een gezond gebied. De deelnemers worden gevraagd om op een sticky note een tekening te maken van de beste (fysieke, sociale of andere) eigenschappen uit de eigen buurt. Dit is de buitenste laag van de Waardebloem. Deze waarde wordt vervolgens gekoppeld aan de laag eronder. Het resultaat is een groot vel met de Waardebloem Methode vol gekleurde sticky notes met positieve eigenschappen van verschillende wijken. Nadat iedereen deze waarden tot de derde laag van de Waardebloem in kaart heeft gebracht, wordt gekeken hoe al deze ideeën kunnen worden samengebracht. Via deze methode kunnen deelnemers ervaren hoe het proces van ontwerpen een bijdrage kan bieden aan het sluiten van de grondstofkringlopen in gebiedsontwikkeling.

Workshop onder leiding van Charlotte Ernst (Hof van Cartesius)

Met de open blik van een kind zouden we eigenlijk weer naar de stad moeten kijken om mogelijkheden te vinden voor een ‘nieuwe’ stad. Want waarom is een stad eigenlijk zo stenig en vierkant?

Charlotte Ernst zag als architect dat de blauwdruk voor ruimtelijke plannen steeds meer óver mensen ging en niet in samenwerking mét en vóór mensen. Ze volgde haar droom: in 2017 realiseert ze samen met andere ondernemers het Hof van Cartesius op een verlaten bedrijventerrein.

‘Het Hof’ is een circulair ecosysteem met ruimte voor duurzame en circulaire ondernemers; ontwikkeld vóór en mét de gebruikers. Het Hof is een pilot voor (de ontwikkeling van) circulaire werklandschappen en biedt ruimte voor experiment. Kennis die zij opdoen gedurende het proces, bijvoorbeeld over (her)gebruik van materialen, wordt gedeeld met externe geïnteresseerden en meegenomen in gebiedsontwikkelingen in de buurt.

Een samenleving van overdaad 

Hof van Cartesius experimenteert op alle vlakken van circulariteit. Bijvoorbeeld door het hergebruik van materialen. Het Hof is voor 90% circulair opgebouwd, is compleet zelfvoorzienend en gasloos. In tegenstelling tot de reguliere bouw in Nederland, die bij lange na niet circulair is. In deze sector creëert men afval van te veel bestelde nieuwe materialen, in plaats van hernieuwbare materialen te gebruiken. Charlotte legt uit dat dit onder andere komt omdat we leven in een samenleving van overdaad. Charlotte: “We moeten iets doen aan ons idee van ‘beter te veel dan te weinig’. Denk daarom bij de bouw en het ontwikkelen van ruimten aan ‘reduce’ en ‘refuse’: beoordeel het gebruik van ruimten en materialen om je footprint te verkleinen.”

Shift naar een groene werkomgeving 

In het kader van gezondheid zoomt Charlotte in op groen en natuur inclusief bouwen; dit is volgens haar essentieel voor een gezonde en gelukkige stad. Maar naast de woonomgeving, brengen we veel tijd van ons leven door in de werkomgeving. Wat als we werkomgevingen groener maken, in plaats van je thuisomgeving? Het Hof is een werkomgeving dat natuur-inclusief is ontwikkeld met aandacht voor veel groene buitenruimten. 1500 m2 van de totale 3500m2 van het Hof is aan groene buitenruimte toegekend.

Het resultaat? Groen in de werkomgeving zorgt voor een andere manier van werken. Zo komen de leden van het Hof meer buiten en ontmoeten elkaar. De sociale impact is daarom groot. Bovendien heeft het vele groen voordelen heeft voor bijvoorbeeld klimaatadaptatie (zie hiervoor ook het verslag van de eerdere MRvG bijeenkomst over Groen).

Kernwaarden van het Hof van Cartesius: 

• Innovatief  
• Gezamenlijkheid 
• Zelfvoorzienend 
• Vooruitstrevend

Onder leiding van Charlotte Ernst en Bianca Ernst, zakelijk leider/penningmeester, (Hof van Cartesius)

Automatisch gegenereerde beschrijvingIn 2014 heeft de Gemeente Utrecht een oproep gedaan voor de invulling van de braakliggende Vlampijpzone. Dit resulteerde in een betaalbare, groene werkplek voor creatieve ondernemers: het Hof van Cartesius. Het Hof bestaat nu uit zo’n 120 leden en heeft een belangrijke functie in het Werkspoorkwartier, maar hoe creëer je zo’n succesvolle circulaire gebiedsontwikkeling? 

Het Hof van Cartesius is pionier op dit vlak op het collectief ontwikkelen van een circulair gebied. Dit gaat gepaard met vallen en opstaan. Een tip voor houvast is om daarom de 7 pijlers van de circulaire economie te gebruiken. Enkele belangrijke inzichten die volgen uit de ervaring van Charlotte en Bianca volgen hieronder: 

Druk waarde uit in meer dan alleen het kostenplaatje 

In de basis moet de waarde van activiteiten breder worden uitgedrukt dan puur financieel. Een startfinanciering is nodig, maar daarnaast moeten afspraken gemaakt worden op maatschappelijk vlak. De waarde van bijvoorbeeld natuur, sociale verbinding of circulair werken moet worden benadrukt. Wet- en regelgeving lopen hier vaak nog achter aan. De ontwikkeling van het Hof van Cartesius laat ook zien dat ingezet kan worden op hoogwaardig hergebruik van materialen. Uit hun aanpak blijkt dat een goede materiaalinspectie, voorbereiding en samenwerking uiterst belangrijk zijn om dit goed te kunnen toepassen.  

Maak gebruik van energie van bewoners 

Om toekomstige bewoners mee te nemen in het proces van circulaire gebiedsontwikkeling, kun je inventariseren wie - en op welke manier - wil bijdragen aan het proces. Zoek daarbij energie in de wijk op en creëer vervolgens eigenaarschap door initiatief in handen van de bewoners zelf te leggen. Zij hebben vaak zelf een beter beeld van hun wijk en voelen zich ook meer verantwoordelijk voor hun buurt/wijk dan een projectontwikkelaar. Dit initiatief kan met behulp van subsidies ondersteund worden. Daarnaast kun je bewonersavonden organiseren met omringende buurtbewoners om toekomstige (nieuwe) bewoners een goede indruk te geven  van de omgeving.  

Beoordeel bestaande natuurwaarden 

Kijk tot slot welke natuurwaarden er zijn in een wijk en gebruik deze. Meestal wordt er door projectontwikkelaars ten onrechte op natuur bezuinigd. Ook op klein schaalniveau zijn er oplossingen: denk bijvoorbeeld aan een groene muur, een sedumdak, halfverharding, en een insectenhotel.

Fred Woudenberg (GGD Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst) Amsterdam) leidt de discussie na de workshops. Algemeen is de indruk dat de betrokkenheid van de overheid bij gebiedsontwikkeling te klein en te verkokerd is. Daarom is er weinig verbinding. Gelukkig zijn er mensen die gewoon DOEN.

Als het gaat om gezondheid in verband met circulaire economie denken we vooral aan sociale gezondheid, het zijn vaak initiatieven in je eigen buurt. Dat is belangrijk, want er is veel eenzaamheid.

Wat is een circulaire economie nu eigenlijk?

Hoe gebruik je het natuurlijk systeem zodanig dat dit geen schade aanricht? Op de ladder met ‘reduce, reuse, refuse’ is het laatste het belangrijkst. Consuminderen dus. Maar hoe doe je dat in combinatie met sociaal? Dan is het delen van spullen weer een goed initiatief.

Wat kan je zelf doen?

Weer komt het woord DOEN naar voren. Er is een kanteling nodig door initiatieven van onderaf of beter nog door enthousiaste bestuurders om de versnelling in de transformatie voor elkaar te krijgen. Voorwaarde voor een goed initiatief is: voorkom dat het een pilotproject is dat kan worden afgeschreven als het niet (direct) lukt. Ga met bestuurders in gesprek over wat er nodig is om een andere houding voor elkaar te krijgen. Er zijn inmiddels al diverse voorbeelden van hoe het wél kan. Die projecten hebben een kwartiermakers functie. Werk vanuit andere modellen dan de bestaande economie, ondanks de lobby van de grote industrie.

Wat is de rol van omgevingsvisies op de transitie?

Misschien lukt het door de omgevingswet om meer wijkgerichte initiatieven voor elkaar te krijgen. De ideale situatie is als in de omgevingsvisie elke stap in de richting gaat van transformatie. 
Helaas is er vaak weerstand of misschien juist onwennigheid als het echt op handelen aankomt. Er zit wel beweging in.

Welke kansen zie je voor meer circulair werken in relatie tot een gezonde leefomgeving?

Koppel het aan het preventie akkoord. Dit zijn nu nog allemaal aparte gebieden op overheidsniveau.
Zorg voor meer banen voor mensen met een lage opleiding. Zorg voor betrokkenheid van bewoners. Meer kleinschalig werken, want als er wordt opgeschaald wordt het weer industrieel met steeds meer materialen ondanks dat het circulair zou moeten zijn.

Is er hoop op verbetering in de toekomst?

Betrek vooral jongeren meer bij de transitie. Dit kan beginnen in het basisonderwijs: circuleren moet je leren. Aanwezige HBO studenten merken op dat de opleiding nog veel van bovenaf benadert met te weinig aandacht voor initiatieven op lokaal- en wijkniveau. Een sociale dienstplicht als structureel onderdeel van de studie kan hier een bijdrage aan leveren.